تحقیق :
سازمان‌ها، به ویژه در بخش عمومی و در سطح ملی، موجودیت‌های پیچیده‌ای هستند که پیدایش و تحول آنها تحت تأثیر شرایط و مناسبات بی‌نهایت متنوع رخ میدهد. این شرایط و مناسبات در فرآیندهای تصمیم‌گیری مرتبط با آنها تبلور مییابد. مقایسه روند رشد و توسعه پدیده‌های مشابه در بستر جوامع مختلف، به شرط آنکه واجد قدر کافی مشابهت باشند، میتواند منتهی به شناخت عمیق‌تر و دست یافتن به بصیرت در خصوص آنها شود (در مورد پایههای معرفت شناختی مقایسه در فصل دوم بحث شده است).
سازمان مورد مطالعه در پژوهش حاضر کتابخانه ملی ایران است. کتابخانه‌ها و آرشیوهای ملی هر کشور حافظ میراث مستند ملت خود هستند و در کنار آن به پیشرفت خدمات کتابخانه‌ای و آرشیوی در کشور نیز کمک میکنند. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران نیز با عهده‌گیری این وظایف به عنوان اصلی‌ترین عنصر خدمات کتابداری و آرشیوی در کشور به شمار می‌رود. کتابخانه ملی و سازمان اسناد ملی ایران طی دو دهه گذشته شاهد تحولات عظیم بوده‌اند. از بیش از هفتاد سالی که از تأسیس کتابخانه ملی ایران می‌گذرد، جایگاه و کمیت و کیفیت خدمات آن ثابت و بدون تغییر نبوده است. ارتقای جایگاه کتابخانه ملی از بخش بالنسبه کوچک در وزارتخانه فرهنگ و آموزش عالی به معاونت ریاست جمهور بعد از تصویب اساسنامه در 1369، آن را به سازمانی بزرگ و خودمختار تبدیل کرد. به علاوه با جدا شدن سازمان اسناد ملی از سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی و پیوستن آن به کتابخانه ملی (1381)، کتابخانه ملی و اسناد ملی به سازمان بزرگتری به نام سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران تبدیل شدند. افزایش چشمگیر شمار نیروی انسانی سازمان جدید و ساخته شدن دو بنای عظیم برای دو بخش آرشیو و کتابخانه، مقدمات توسعه این سازمان بزرگ و خودمختار بود. جایگیری دو سازمان کتابخانه ملی و اسناد ملی در پوسته جدید و هماهنگی آنها با تحولاتی چون توسعه تکنولوژی اطلاعات و تغییر اشکال منابع اطلاعات، در عین گستراندن چشم انداز حیطه عمل، آینده پرچالشی را برای آنها رقم می‌زند. مرور فعالیتهای گذشته و بررسی و ارزیابی روند توسعه سازمان میتواند به برنامه‌ریزی درست در چنین شرایط متغیری کمک کند.
یکی از راه‌های سنجش عملکرد هر سازمان آگاهی از عملکرد سازمان‌های مشابه است. در مورد کتابخانه ملی ایران نیز مقایسه روند توسعه، ساختار و برنامه‌ها، با کتابخانه‌های ملی دیگری (به ویژه از نمونه‌های موفق در کشورهای توسعه یافته) میتواند رهنمودهای مناسبی در اختیار ما قرار دهد. در این میان، مقایسه با کتابخانه‌های ملی پیشرو نظیر کتابخانه کنگره آمریکا و کتابخانه ملی انگلستان به دلیل وسعت و سابقه بلند مدت این کتابخانه کمتر احتمال دارد به نتایج کاربردی منجر شود. اما مقایسه کتابخانه ملی کشور با کتابخانه‌هایی که شرایط مشابهی نظیر تاریخ تأسیس و اندازه کم وبیش مشابه دارند، میتواند جنبه‌هایی از روند توسعه آنها را به نحوی به تصویر بکشد که برای الهام‌گیری قابل استفاده باشد. به همین دلیل کتابخانه‌های کانادا و استرالیا به دلیل شباهت‌هایی چون تاریخ تأسیس، اندازه و همچنین برخورداری از امتیازاتی چون بهره بردن از ارتباط با پیشگامان کتابداری (امریکا و انگلیس) نمونه‌های مناسبی برای مقایسه به نظر رسیدند. علاوه براین، سه کشور ایران، کانادا و استرالیا دارای شباهت‌هایی نظیر تنوع قومی و پراکندگی جغرافیایی هستند؛ وجود این شباهت‌های زمینه‌ای میتواند راهکارهای زیادی برای هماهنگی با شرایط موجود در کشور به دست دهد. لازم به ذکر است کتابخانه ملی کانادا علاوه بر شباهت‌هایی چون نزدیکی تاریخ تأسیس، مانند کتابخانه ملی ایران در سال‌های اخیر ادغام با آرشیو ملی را تجربه کرده است. بنابراین بررسی روند ادغام در دو سازمان، مدیریت، ساختار و فعالیت‌های‌آن‌ها میتواند نکات قابل توجهی را برای برنامه‌ریزی‌های آینده به دست دهد.
2-1 ضرورت انجام تحقیق:
جایگاه و ساختار مناسب هر نظام سازمانی شرط پایه‌ای برای کارائی و اثرگذاری آن است و کمک بزرگی به تحقق اهدافش میکند. یکی از راهکارهای شناخته شده برای ارتقای یک نظام سازمانی، مقایسه آن با نظام‌های مشابه است. سازمان کتابخانه‌ها و خدمات کتابداری نیز از این قاعده مستثنی نیستند.
با در نظر گرفتن بعضی وظایف کتابخانه‌های ملی نظیر صیانت از میراث ملی، رهبری خدمات کتابخانه‌ای در کشور و شرکت در مجامع بین‌المللی کتابداری، می‌توان این سازمان را در بین کتابخانه‌های یک کشور بی‌همتا دانست. به بیان دیگر هیچ کتابخانه دیگری در سطح و اندازه کتابخانه ملی در کشور وجود ندارد که بتوان عملکرد را با آن مقایسه کرد.
مقایسه فعالیتهای کتابخانه ملی ایران با سازمان‌های مشابه در کشورهای دیگر با به تصویر کشیدن اهداف، رویکرد، مسائل و مشکلات و برنامه‌ها، میتواند معیاری برای سنجش عملکرد به دست دهد که استفاده از نتایج آن تأثیر مثبتی در برنامه‌ریزی‌های آینده خواهد داشت.
1-3. سوالات:
2- این سازمان‌ها چگونه رهبری میشوند؟
3- ساختار سازمانی آنها چگونه است؟ ( از چه زیر بخش‌هایی تشکیل شده‌اند؟ به صورت متمرکز اداره میشوند یا غیر متمرکز؟)
4- اهداف و خط مشی سازمان‌ها از چه قرار است؟
5- چه خدماتی و فعالیت‌هایی در آنها ارائه و اجرا میشود ؟
1-4. هدف‌ها:
هدف این تحقیق بررسی ساختار، عملکرد و روند توسعه کتابخانه ملی در سه کشور ایران، کانادا و استرالیا با استفاده از رویکرد مقایسه‌ای است تا با کشف شباهت‌ها و تفاوت‌های آنها، راه هایی برای توسعۀ کیفی خدمات کتابخانه ملی ایران ارائه شود.
1-5. چه کاربردهایی از انجام این تحقیق متصور است:
شیوه بررسی‌ای که در هدف به آن اشاره شد، کتابداری تطبیقی خوانده میشود. مطالعات تطبیقی در کتابداری مقایسه نظر و عمل کتابخانه در کشورهای مختلف جهان است با هدف گسترش و تعمیق ادراک از مسائل حرفه کتابداری و راه حل‌های آنها (سیمسوا و مک‌کی، 1970، ص.15). نتایج این تحقیق میتواند با مقایسه روند پیدایش، توسعه، و موقعیت کنونی کتابخانه ملی ایران، کانادا و استرالیا به توسعه بصیرت خواننده برای ارتقا و بهبود عملکرد آنها مدد رساند.
1-6. استفاده‌کنندگان از نتیجه این پایان نامه (اعم از موسسات آموزشی، پژوهشی، دستگاههای اجرایی و غیره):
اداره کل برنامه‌ریزی و توسعه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران میتواند استفاده‌کننده اصلی از نتایج این تحقیق باشد .
1-7. جنبه جدید بودن و نوآوری طرح در چیست؟
در کشور تا کنون هیچ گونه کار جدی برای مقایسه جامع کتابخانه ملی ایران با سایر کتابخانه‌ها انجام نشده است.
1-8. روش تحقیق
در پژوهش حاضر با استفاده از مدارک موجود و در دسترس، پیدایش و سیر تحول این کتابخانه‌ها بررسی شده وضع گذشته، حال و برنامه‌های آینده آنها تشریح و در نهایت مقایسه میشوند.
1-9. ابزار گردآوری اطلاعات
بعضی متخصصان استفاده از سیاهه‌های وارسی برای انتخاب اطلاعات، جمع‌آوری و سازماندهی آنها را در مطالعات تطبیقی در کتابداری پیشنهاد میدهد. البته از آنجا که سیاهه‌ها کار را انعطاف‌ناپذیر کرده و برداشتی خطی به دست میدهند بیشتر متخصصان محدود شدن به آنها را توصیه نکردهاند (سیمسوا و مک کی، 1361). به نظر فاسکت اولین گام در مطالعه تطبیقی ایجاد چارچوبی است که بتوان در داخل آن اطلاعات را جمع‌آوری و منظم کرد. این کار در وهله اول چندان دقیق نبوده و در حقیقت فقط چیزی بیش از تصور عمومی از مسئله‌ای که می‌خواهیم مطالعه کنیم نخواهد بود. در طول مطالعه هر چه اطلاعات بیشتری جمع‌آوری می‌کنیم کار ما بیشتر شکل میگیرد و در داخل چارچوب بیشتر جا می‌افتد (سیمسوا، 1371).
در مطالعه حاضر، از قسمت‌هایی از سیاهه وارسی دستنامه کتابداری تطبیقی سیمسوا (این سیاهه در پیوست شماره 1 ارائه میشود.) که با محدوده مطالعه مرتبط است به عنوان چارچوب کلی استفاده شد. در نهایت نیز تلاش شد با ایجاد ارتباط بین اطلاعات خام جمع‌آوری شده با سیاهه‌ها، و تفسیر آنها به نتیجه رسید و پیشنهاداتی را برای بهبود شرایط کتابخانه ملی ایران ارائه داد.
اطلاعات مورد نیاز با استفاده از مدارک موجود (منابع دست اول نظیر گزارشهای سالانه، قوانین کتابخانه‌ها، آمار کتابخانه‌ها، گزارش‌ها و… منابع دسته دوم شامل مونوگراف‌ها، کتاب‌ها، مقالات مجلات، مطالعات موردی قبلی و …)، در بعضی موارد با مصاحبه (در داخل کشور) یا با ایمیل اطلاعات کلی در مورد این کتابخانه‌ها جمع‌آوری شده است.
1-10. گروه هدف:
گروه هدف شامل کل جامعه مورد مطالعه است که عبارتند از: کتابخانه ملی ایران، کتابخانه ملی کانادا و کتابخانه ملی استرالیا. هرچند این سه کتابخانه در شرایط کاملا متفاوتی شکل گرفته و فعالیت میکنند اما شباهت‌هایی نیز دارند که آنها را به نمونه‌های مناسبی برای مقایسه تبدیل میکند. به عنوان مثال تنوع قومی، پراکندگی جغرافیایی، جنبش‌های ملی و قیام‌های استقلال طلبانه در طی تاریخ معاصر از شباهت‌های کلی سه کشور استرالیا، کانادا و ایران است. علاوه بر این موارد کتابخانه‌های ملی استرالیا و کانادا از لحاظ تاریخ تأسیس و اندازه تا حد زیادی مشابه ایران هستند؛ همچنین از آنجا که از امتیازاتی چون بهره بردن از ارتباط با پیشگامان کتابداری (امریکا و انگلیس) برخوردارند، به عنوان نمونه‌های مناسبی برای مقایسه انتخاب شده‌اند. علاوه بر موارد ذکر شده دلیل اصلی انتخاب کشور کانادا ادغام دو سازمان آرشیو ملی و کتابخانه ملی در سال‌های اخیر، نظیر ایران، است. بررسی‌های بعدی نشان داد ساختار سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران تا حد زیادی با سازمان مشابه در کانادا متفاوت است و در عمل کتابخانه ملی ایران به صورت مستقل از سازمان اسناد فعالیت میکند، بنابراین تصمیم گرفته شد کتابخانه ملی استرالیا نیز که به صورت مستقل از آرشیو فعالیت میکند به عنوان نمونه دیگری برای استنتاج راهبردهای عملی برای بهبود شرایط، مورد بررسی قرار گیرد.
1-11. روش تجزیه و تحلیل اطلاعات :
سیاهه وارسی آورده شده در کتاب دستنامه کتابداری تطبیقی سیمسوا به عنوان مبنای جمع‌آوری اطلاعات انتخاب شد و اطلاعات مورد نظر از گزارشهای سالانه، مقالات، کتاب‌ها و … جمع‌آوری شد. سپس داده‌های مربوط به ساختار، خدمات و فعالیت‌ها در چند زمینه کلی و اصلی با هم مقایسه شدند با تفسیر آنها پیشنهاداتی برای برنامه‌ریزی‌های آینده سازمان اسناد و کتابخانه ملی ارائه شده است.
1-12. تعاریف عملیاتی
– کتابخانه ملی ایران: منظور از کتابخانه ملی ایران، معاونت کتابخانه ملی پس از تأسیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و سازمان کتابخانه ملی قبل از آن است.
– رهبری: منظور از نحوه رهبری (در سوال دوم) نحوه نصب مدیر، هیئت امنا و دامنه عمل آنها است.
1-13. محدودیت‌های پژوهش
سازمان‌ها ارگان‌های پویایی هستند که در زمینه اجتماع خود شکل میگیرند بنابراین بررسی و ارزیابی آنها بدون توجه به این زمینه واجد معنای اندکی است. به همین دلیل است که جکسون از صاحبنظران مطالعات تطبیقی در کتابداری به توجه به مسائل زمینه‌ای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی به خصوص هنگام مقایسه کتابخانه‌ها در کشورهای صنعتی و غیرصنعتی، تأکید دارد. همان‌طور که او یادآور شده یکی از مشکلات در هنگام مطالعات تطبیقی عدم آشنایی محقق با کشورهای مورد مطالعه است، و توجه نکردن او به مسائل زمینه‌ای گاه باعث یک‌سو نگری میشود (جکسون، 1980). در پژوهش حاضر نیز عدم آشنایی کامل محقق با کانادا و استرالیا و کتابخانه‌های ملی آنها و عدم امکان حضور در کشورها و مشاهده این سازمان‌ها، مهمترین محدودیت پژوهش است که از اعتبار نتایج می‌کاهد. بهترین راه برای کاهش یک‌سو نگری حاصل از عدم آگاهی حضور پژوهشگر در جوامع مورد مطالعه یا تشکیل تیم تحقیقاتی از کشورهای مورد بررسی است که در پژوهش حاضر امکان آن نبود. در این پژوهش سعی شد با توجه به مسائل زمینه‌ای و پرهیز از قطعی‌نگری از سوگیری در نتیجه‌گیری‌ها جلوگیری کرد.
محدودیت دیگر از دامنه پژوهش ریشه میگیرد. در این پژوهش به دلیل عدم آشنایی محقق با مسائل آرشیوی، گستردگی دامنه پژوهش و نبود زمان کافی، تنها به کتابخانه ملی پرداخته شده است و این مانع بزرگی بر سر راه مقایسه همه جانبه ساختار سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران با کتابخانه و آرشیو کاناداست. در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، معاونت کتابخانه ملی تقریبا مستقل از سازمان اسناد فعالیت میکند، بنابراین می‌توان گفت، تنها پرداختن به کتابخانه ملی مشکل زا نبود. اما در مورد کتابخانه و آرشیو کانادا، از آنجا که در آن بخشی مستقل به عنوان کتابخانه ملی ندارد و با آرشیو ملی کاملا در هم آمیخته است، جداسازی جنبه‌های آرشیوی کار دشواری بود و باعث کنار گذاشتن مسائل مهمی شد که نیاز به پژوهشهای بیشتری پیرامون آن هست.
محدودیت دیگر نبود گزارشهای جامع و مدون از عملکرد سال گذشته و برنامه‌های سال آینده در کتابخانه ملی ایران بود. منبع اصلی داده‌های دو سازمان دیگر، گزارش‌ها و برنامه‌های سالانه بودند، اما در مورد ایران از کنار هم گذاشتن پاره‌های جداگانه اطلاعات از طریق مشاهدات، مقالات و یا گفته‌های افراد، گریزی نبود. این مسئله هم از اعتبار داده‌ها، و هم از مقایسه‌پذیری آن با داده‌های دو سازمان دیگر می‌کاهد. از طرف دیگر به دلیل گستردگی سازمان، امکان گردآوری اطلاعات راجع به تمام جنبه‌های عملکرد سازمان طی چند سال اخیر را نداشتم.
Comparative Librarianship
Simsova & Mackee
Datnon
Jackson
تنها گزارشهای سه سال 1385، 1386 و 1387 موجود بود. در ضمن این گزارش‌ها بیشتر حاوی اطلاعات آماری بود و شامل اطلاعات مربوط به روند اجرای طرح‌ها، وظایف بخش‌های مختلف، میزان پیشروی در رسیدن به اهداف برنامه‌ریزی شده (مشابه آنچه در گزارشهای دو کشور دیگر آمده است) نبود و داده‌های لازم برای مقایسه را به دست نمی‌داد.
ویکی‌پدیا به عنوان دانشنامه تعاملی این امکان را به کاربران داده است که بتوانند با استفاده از نرم‌افزارهای تعاملی و اجتماعی در حوزه‌های موضوعی مختلف مقاله بنویسند و آن را در اختیار دیگران قرار دهند. در واقع ویکی‌پدیا با استفاده از قابلیت‌های آموزشی مبتنی بر ویکی، فرصتی برای تحقق یادگیری مشارکتی، رشد تفکر انتقادی و تفکر خلاق، رشد مهارت‌های نوشتاری از لحاظ کیفیت و دقت، ساخت و مدیریت دانش توسط فراگیران و نقش‌آفرینی اساتید به عنوان راهنما و ناظر را فراهم میکند (یزدانی کاشانی، تمنایی‌فر، 1392). تحقیقات نشان داده است که شاید ویکی‌پدیا به دلیل ویژگی اصلی ویکی که به همه افراد آزادی عمل میدهد، دقیق‌ترین مرجع برای یک پژوهش جدی علمی نباشد اما بدون شک برای شروع هر پژوهشی نقطه مناسبی است (سلاجقه و تاج‌الدینی، 1389). بنابراین از آنجا که ویکی‌پدیا به عنوان یک منبع مرجع به طور گسترده مورد استفاده قرار میگیرد، مطالعه آن میتواند به چند دلیل برای کتابداران مفید باشد. از جمله اینکه در میان فناوری‌های وب2 برای استفاده در کتابخانه2 پیشنهاد میشود. افزون بر آن تامین جمعی منابع نیز از دیگر ویژگی‌های ویکی‌پدیا محسوب میشود. در مجموع این ویژگی‌ها مطالعه ویکی‌پدیا را برای کتابدارن با اهمیت میکند بطوریکه نتایج آن میتواند باعث درک بهتر کتابداران از مشارکت کاربران در تولید محتوا شود. زیرا کتابداران بطور فزاینده در تلاش هستند تا کاربران را در فعالیتهای خود مشارکت داده و به تبع آن با بهره‌مندی از انرژی آنان به اهداف مختلفی چون سازماندهی دانش با استفاده از فوکسونومی‌ها (رده‌بندی مردمی) دست یابند. بنابراین ویکی‌پدیا به صورت بالقوه یک موضوع تحقیق برای متخصصان کتابداری و اطلاع رسانی محسوب میشود (اسدی، قفقازی و جمالی، 2013).
اهمیت و نقش ویکی‌پدیای فارسی نیز در امر آموزش و پژوهش، کمتر از منابع اطلاعاتی دیگر نیست. به طوری که از زمان شروع به کار خود (دسامبر2003) تا کنون با داشتن بیش از 200هزار نوشتار در جایگاه بیستم در میان 286 زبان مختلف (لیست ویکی‌پدیاها،2013 ) قرار دارد. اما آنچه که میتواند باعث ارتقای هرچه بیشتر ویکی‌پدیا به عنوان “یک منبع سودمند و استثنایی در بازیابی اطلاعات” (مدلیان و همکاران، 2009، نقل در قفقازی الاصل، جمالی مهموئی و اسدی، 1390) شود، مطالعه کم و کیف مشارکت علمی نویسندگان ویکی خواهد بود. مرور پژوهشهای گذشته نشان میدهد که تنها در دو سال اخیر ویکی‌پدیای فارسی بطور جدی مورد بررسی محققان قرار گرفته است. بطوری که در دو مطالعه کیفی، پژوهشگران مشارکت ویکی‌نویسان در ویکی‌پدیا را بر اساس عوامل انگیزاننده و بازدارنده همکاری مورد بررسی قرار دادهاند (قفقازی الاصل، جمالی مهموئی و اسدی، 1390؛ اسدی، قفقازی و جمالی، 2013). در مطالعه‌ای دیگر نیز ویکی‌پدیای فارسی از لحاظ بهره‌وری آن در مقایسه با ویکی‌پدیای زبان‌های دیگر مورد بررسی قرارگرفته است (کروستون، جولین و اورتگا 2013). اما مطالعه‌ای مستقل که روابط ویکی‌نویسان فارسی‌زبان را بر اساس رویکرد کمی در ویکی‌پدیا نشان دهد انجام نشده است. بنابراین پژوهش حاضر درصدد پرداختن به این مسئله است که وضعیت روند مشارکت و همکاری علمی فارسی زبانان در ویکی‌پدیای فارسی در بازه زمانی نه ساله (2012-2003) از ابعاد مختلف چگونه است؟
1-3. اهداف پژوهش
1-3-1.هدف کلی
هدف کلی از انجام این تحقیق، بررسی روند مشارکت و همکاری علمی در ویکی پدیای فارسی از جنبه‌های مختلف، جهت شناسایی نقش مهم همکاری علمی تأثیرگذار ویکی‌نویسان در عرصه تولید علم و دانش است.
1-3-2. اهدف فرعی
- تعیین و شناسایی رتبه نویسندگان فعال جامعه پژوهش از نظر تولید مقالات جدید
- تعیین و شناسایی رتبه نویسندگان فعال جامعه پژوهش از لحاظ ویرایش مقالات
- تعیین و شناسایی متوسط فاصله زمانی ویرایش برای نویسندگان فعال جامعه پژوهش
- تعیین و شناسایی میانگین تعداد نویسندگان در ویرایش مقالات جامعه پژوهش
- تعیین و شناسایی نیمه عمر ویرایش مقالات ویکی‌پدیای فارسی بر اساس مشارکت تا رسیدن به مرز برگزیدگی مقاله
- تعیین و شناسایی پراکندگی موضوعی مقالات تولید شده جامعه پژوهش توسط نویسندگان
- تعیین و شناسایی ارتباط بین میزان مشارکت نویسندگان با سطوح مختلف عضویت
- تعیین و شناسایی ارتباط بین طول عمر مقاله تا رسیدن به مرز برگزیدگی و تعداد مشارکت‌کنندگان
- تعیین و شناسایی ارتباط بین تعداد ویرایش‌های هر مقاله و تعداد نویسندگان آن مقاله
1-4. پرسش‌های پژوهش
1-4-1. پرسش اصلی
روند مشارکت و همکاری علمی در ویکی‌پدیای فارسی به چه صورت است؟
1-4-2. پرسش‌های فرعی
پرسش یک. وضعیت رتبه نویسندگان فعال جامعه پژوهش از نظر تولید مقالات جدید چگونه است؟
پرسش دو. وضعیت رتبه نویسندگان فعال جامعه پژوهش از لحاظ ویرایش مقالات چگونه است؟
پرسش سه. متوسط فاصله زمانی ویرایش برای نویسندگان فعال جامعه پژوهش چقدر است؟
- پرسش چهار. میانگین تعداد نویسندگان در ویرایش مقالات جامعه پژوهش چقدر است؟
پرسش پنج. نیمه عمر ویرایش مقالات مشارکتی ویکی‌پدیای فارسی تا رسیدن به مرز برگزیدگی مقاله چگونه است؟
پرسش شش. پراکندگی موضوعی مقالات تولید شده جامعه پژوهش توسط نویسندگان چگونه است؟
1-5. فرضیههای پژوهش
فرضیه یک. بین میزان مشارکت نویسندگان با سطوح مختلف عضویت تفاوت معناداری وجود دارد.
فرضیه دو. بین طول عمر مقاله تا رسیدن به مرز برگزیدگی و تعداد مشارکت نویسندگان رابطه وجود دارد.
فرضیه سه. بین تعداد ویرایش‌های هر مقاله و تعداد نویسندگان آن مقاله رابطه وجود دارد.
۱-6. اهمیت و ضرورت پژوهش
1-6-1. اهمیت نظری
تحقیقات اخیر نشان داده است که ویکی‌پدیا به عنوان یک اثر مرجع با اطلاعات غنی و در دسترس، مورد استفاده دانش آموزان و دانشجویان قرار میگیرد و قابلیت‌های خاص این دانشنامه، آن را همپایه ابزار مرجع در کتابخانه‌ها قرار داده است (قفقازی‌الاصل، 1390). بنابراین ویکی‌پدیا به عنوان یک نمونه خوب از همکاری درتالیف و ویرایش مقالات، به منظور بهره‌وری موثر وکارآمد بودن آن در فضای وب فارسی، شایسته پژوهش دقیق از لحاظ همکاری علمی است. زیرا که بررسی مسائل مربوط به همکاری علمی در ویکی‌پدیا در ارتباط نزدیک با بهره‌وری از طریق روند مشارکت و کیفیت مقالات است.
1-6-2. اهمیت عملی
با توجه به اینکه ارتقای ویکی‌پدیای فارسی به عنوان فرصتی بزرگ برای کمک به پیشرفت وتوسعه محتوای وب فارسی است (قفقازی‌الاصل،1390) و از آنجا که همکاری علمی عاملی برای ارتقای میزان تولید علمی محسوب میشود، بنابراین شناسایی سازوکارهای فراهم شده برای این امر در ویکی‌پدیای فارسی که، بستری باز برای همکاری‌های جمعی و تولید محتوا در محیط وب میباشد (قفقازی‌الاصل،1390)، امری ضروری به نظر میرسد.
بنابراین نتایج حاصل از مطالعه روند مشارکت و همکاری علمی در ویکی‌پدیای فارسی میتواند منجر به شناخت حمایت ویکی‌پدیا از فرآیندهای خلق، ذخیره و بازیابی دانش در طولانی مدت و نیز باعث آشنایی با ادبیات ویکی‌پدیا شود. در مجموع پژوهش حاضر ضمن اینکه فرصتی را برای جامعه علمی جهت کسب آگاهی از ساختار اجتماعی ویکی‌پدیا فراهم میکند، نتایج حاصل از آن نیز میتواند منجر به موارد زیر شود:
- ارائه تحلیلی مناسب برای جامعه علمی ویکی‌نویسان فارسی‌زبان جهت تولید مقاله‌های مطلوب‌تر با همکاری گروهی هدفمند
- آشکار شدن میزان نقش‌آفرینی ویکی‌نویسان در پیش برد کمی و کیفی مقالات ویکی‌پدیای فارسی
- ایفای نقش ارزشمند ویکی‌پدیا در امر آموزش و پژوهش
- سنجش میزان صحت و کیفیت مطالب ویکی‌پدیا برای جلب اعتماد دانشجویان و دانش‌آموزان جهت تأمین نیاز اطلاعاتی خود از طریق
- این دانشنامه
- گام برداشتن ویکی‌پدیای فارسی در راستای همکاری علمی موثر جهت دربرداشتن دستاوردهای بزرگ برای جامعه علمی و دانشگاهی ایران
- آمادگی هرچه بیشتر ویکی‌پدیای فارسی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین منابع اطلاعات عمومی به زبان فارسی برای تبدیل شدن به منبع دانشنامه‌ای فارسی ارزشمند در محیط اینترنت
- آمادگی هرچه بیشتر برای رسیدن ویکی پدیای فارسی به جایگاه مناسب در بین ویکی‌های دیگر
1-7. تعاریف مفهومی و عملیاتی متغیرهای پژوهش
1-7-1.تعریف‌های مفهومی
همکاری علمی: همکاری علمی عبارت است از، کار کردن با هم از طریق رابطه مشارکتی تعریف شده، مشخص، واقعی، و برنامه ریزی شده میان دو یا چند متخصص و پژوهشگر یا دو یا چند گروه از متخصصان و پژوهشگران، که با هدفی مشترک به خلق و تولید دانش جدید و توسعه دانش فعلی می پردازند. این همکاری در بسیاری موارد منجر به تولید آثار علمی مانند کتاب، مقاله، طرح پژوهشی و نظایر آن می شود (رحیمی و فتاحی،1388).
ویکی: مجموعه ای از صفحات وب است که به منظور تعامل داوطلبانه افراد با یکدیگر طراحی شده است. کاربران با وارد شدن به این محیط قادرند تا با دیدن و مطالعه این صفحات، محتوای آن را تغییر دهند، مطالبی به محتوای آن اضافه کرده و حتی مطالبی را از آن حذف کنند. ویکی عبارت است از مشارکت کاربران در تولید، تکمیل و تصحیح مطالب صفحاتی با موضوعات گوناگون. در واقع ویکی منبعی آزاد برای تعامل افراد با یکدیگر است (سلاجقه و تاج‌الدینی، 1389).
نویسنده: نویسنده به کسی گفته میشود که به نوشتن می‌پردازد. واژه نگارنده نیز گاه هم‌معنی با نویسنده به کار می‌رود (ویکی‌پدیای فارسی، 1391).
ویرایش: به زیاد یا کم کردن مطلب، تصحیح و تنقیح متن‌هایی گفته میشود که برای چاپ و نشر یا هر چیز دیگر آماده میکنند. هر نوشته باید از جهات گوناگون محتوا، بیان، صحّت و اعتبار، دقّت، نظم، آراستگی، علایم نگارشی، و… بررسی و بازبینی شود. به این بازبینی «ویرایش» یا «ویراستاری» می‌گویند (ویکی‌پدیای فارسی، 1391).
مقاله: مقاله یا نوشتار عمدتآ به نثری با موضوعات غیرتخیلی گفته میشود که بخش مستقلی از یک کتاب، روزنامه، مجله و غیره را تشکیل میدهد. مقاله معمولاً نوشته‌ای است مربوط به یک موضوع ویژه (ویکی‌پدیای فارسی، 1391).
1-7-2. تعریف‌های عملیاتی
همکاری علمی: در پژوهش حاضر منظور از همکاری علمی مشارکت دو ویکی‌نویس یا بیشتر در تولید و ویرایش مقاله در ویکی‌پدیای فارسی است.
ویکی: در پژوهش حاضر منظور از ویکی، ویکی‌پدیای فارسی میباشد.
نویسنده: در پژوهش حاضر منظور از نویسنده، نویسنده فعال است که طبق تعریف اشاره شده در ویکی‌پدیا کاربر یا ویکی‌نویسی است که طی سی روز آخر در ویکی‌پدیا فعالیت ویرایشی داشته باشد (ویکی‌پدیای فارسی، 1391).
ویرایش: امکان ویرایش یکی از ساده‌ترین قابلیت‌های ویکی به شمار می‌آید. تقریباً بالای هر صفحه ویکی‌پدیا پیوند «ویرایش» وجود دارد. منظور از این پیوند، امکان ویرایش هر صفحه مشاهده شده توسط کاربر میباشد. در این پژوهش منظور از ویرایش، تنها ویرایش صفحه مقاله است و فضاهای دیگر ویکی‌پدیا ازجمله بحث و غیره را شامل نمی‌شود.
مقاله: برخلاف مقاله معمولی که نویسنده یا نویسندگان ثابتی دارد و تألیف آن در مدت زمان مشخصی به پایان میرسد، مقاله ویکی‌پدیا همیشه با یک نویسنده شروع شده و به مرور زمان بر تعداد نویسندگان افزوده میشود. در این پژوهش، مقاله به صفحه‌ای از ویکی‌پدیا گفته میشود که اطلاعات دانشنامه‌ای و یا سالنامه‌ای در برداشته باشد .
مقاله برگزیده: مقاله‌ای که دارای معیارهای اجباری و توصیه شده ویکی‌پدیا بوده و با اجماع کاربران به عنوان مقاله برگزیده انتخاب شده و در صفحه اصلی ویکی‌پدیا نمایان میشود.
پراکندگی موضوعی: در این تحقیق منظور از پراکندگی موضوعی، توزیع مقالات برگزیده دانشنامه ویکی‌پدیا در هریک از رده‌های اصلی رده‌بندی دیوئی است.
1-8. نوآوری پژوهش
این پژوهش متمایز از پژوهشهای پیشین،اولا با متمرکز شدن بر ویکی‌پدیای فارسی و ثانیا با استفاده از رویکرد کمی به مطالعه روند مشارکت و همکاری علمی فارسی زبانان در دانشنامه برخط از جنبه‌های مختلف پرداخته است. افزون برآن، در این پژوهش همراه با بررسی دو معیار سنجش تعداد ویرایش‌ها و تعداد مقالات تولیدی در ویکی‌پدیا، با تعریف سنجه نیمه عمر ویرایش مقالات، به عنوان شاخصی دیگر برای مطالعه روند مشارکت استفاده شده است.
نویسی منابع خاکستری است و اشاعه که شامل مواردی جون امانت منابع خاکستری و آگاهی از وجود آنها توسط کاربران است. در این پژوهش سعی میشود که در نهایت براساس یافته‌های پژوهش، پیشنهادهایی در جهت بهبود وضعیت مجموعه‌سازی، سازماندهی و اشاعه منابع خاکستری ارائه گردد تا بتواند کمک موثری برای تصمیم‌گیری‌های آینده باشد.
1-3 ضرورت و اهمیت پژوهش
به این دلیل که منابع خاکستری حاصل پژوهشهای علمی و تخصصی و اغلب بازتابی از دانش سازمانی هستند، بنابراین می‌توانند از نظر اطلاعاتی بسیار ارزشمند و منحصربه‌فرد باشند، بنابراینانتشار منابع خاکستری و دسترسی آسان به آنها نقش مهمی را در آگاهسازی محققان ایفا میکند.به همین دلیل شناسایی این منابع در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی از اهمیت زیادی برخوردار است و پژوهش حاضر سعی دارد پس از مطالعه در زمینه‌های مجموعه‌سازی، سازماندهی و اشاعه منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، به نتایجی دست یابد که در تقویت نقاط مثبت و رفع نقاط ضعف هر بخش موثر واقع شود و به شناساندن اصطلاح منابع خاکستری و همچنین شناساندن انواع منابع خاکستری در کتابخانه‌های سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی و در نهایت تقویت نقاط قوت و رفع نقاط ضعف مدیریت منابع خاکستری منجر شود.
1-4 اهداف پژوهش
1-4-1هدف کلی
هدف پژوهش تعیین وضعیت مدیریت منابع خاکستری (مجموعه‌سازی، سازماندهی و اشاعه منابع خاکستری) در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی است.
1-4-2 اهداف ویژه
– شناسایی انواع منابع خاکستری که در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی وجود دارند.
– منابع خاکستری که در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی وجود دارند، با چه اصطلاحی شناخته شده‌اند و اصطلاح منابع خاکستری را بکار می‌برند یا نه.
– تعیین وضعیت مجموعه‌سازی منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی.
– تعیین وضعیت سازماندهی منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی.
– تعیین وضعیت اشاعه منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی.
1-5 پرسش‌های پژوهش
- منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی با چه اصطلاحی شناخته میشوند؟
- انواع منابع خاکستری که در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی وجود دارند، کدامند؟
- وضعیت مجموعه‌سازی منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزیچگونه است؟
- سازماندهی منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزیدر چه وضعیتی قرار دارد؟
- وضعیت اشاعه منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزیچگونه است؟
1-6تعریف‌های عملیاتی
1-6-1 بررسی وضعیت مدیریت منابع خاکستری
منظور بررسی کلی وضعیت مجموعه‌سازی، سازماندهی و اشاعه منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی است.
1-6-2سایر منابع خاکستری
منظور سایر منابع مشابهی است که با توجه به تعریفی که از منابع خاکستری شده است در کتابخانه‌های مورد بررسی وجود دارد ولی در پرسشنامه مطرح نشده بود و پاسخ‌دهندگان در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی به آنها اشاره کردند.
1-6-3کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی
منظور کتابخانه‌های موسسات تحقیقاتی و مراکز تحقیقاتی استانی سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی است. به دلیل اینکه در این پژوهش کتابخانه‌های موسسات تحقیقاتی و مراکز تحقیقاتی استانی که زیر نظر مرکز اطلاعات و مدارک علمی کشاورزی اداره میشوند بررسی شدند، کتابخانه‌های موسسات آموزشی که زیر نظر موسسه آموزش علمی کاربردی فعالیت دارند و مدیریت مجموعه آنها با سیاست‌های کتابخانه‌های تحقیقاتی یکسان نیست و نیز دسترسی به اطلاعات آنها به دلیل قرار داشتن در مدیریتی دیگر دشوار بود از جامعه پزوهش حذف شدند.
1-6-4 مدیریت منابع خاکستری
منظور مجموعه‌سازی، سازماندهی و اشاعه منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی است.
1-6-5 منابع خاکستری
هر منبع اطلاعاتیِ چاپی یا الکترونیکی – اعم از کتاب، نشریه، پایاننامه یا خبرنامه – که پس از تدوین و تولید وارد بازار نشر نشود، جزء انتشارات خاکستری محسوب میشود. بر این اساس، انتشارات خاکستری منابع اطلاعاتی خاصی هستند که با هدفی خاص و مخاطبی ویژه تولید میشوند، اما به دلیل تکثیر در سطح محدود و هدف غیرتجاری امکان دسترسی به آنها در بازار نشر وجود ندارد. انتشارات خاکستری معمولاً از طریق پدیدآور حقیقی یا حقوقی در دسترس علاقه‌مندان قرار میگیرند (منصوریان، 30 آبان 1390). انواع منابع خاکستری به این ترتیب است: پایاننامه، طرح تحقیقاتی، گزارش‌ها شامل انواع گزارشهای فنی، گزارشهای دولتی، گزارشهای تحقیقاتی، گزارشهای سفر، گزارشهای هنری، گزارشهای آماری، مجموعه مقالات همایش‌ها، خبرنامه، استاندارد، اسناد، وب‌سایت، گروههای بحث الکترونیکی، نامههای الکترونیکی، یادداشت، برنامه همایش‌ها، کتابشناسی، عکس، اسلاید، نقشهها، ترجمه‌های غیرتجاری، یادبود و نظایر آنها.
وجود یک جامعه سالم از نظر بهداشت روانی، منوط به سلامت اجزاء کوچکترآن جامعه مانند اجتماعات کوچک و خانوادههای موجود در آن جامعه است. خانواده هسته مرکزی هر جامعه و یکی از پایههای اساسی آن محسوب میشود. وجود خانوادههای سالم میتواند تاثیر بسزایی در سلامت روانی جامعه داشته باشد(اوتادی،1380).
خانواده به عنوان یک سیستم اجتماعی-فرهنگی تلقی میشود که در کنار همهی خصوصیات دیگرش، دارای مجموعه قواعدی است و هر یک از اعضایش نیز نقش خاصی دارند. اعضای این سیستم با هم رابطهای عمیق و چند لایه دارند. در داخل این سیستم، حلقههای عاطفی قدرتمند، پایدار و متقابلی را به هم گره زده است .اغلب اوقات اعضاء از طریق تولد یا ازدواج در این سیستم وارد میشوند(نظری، 1386).
با توجه به اهمیت خانواده باید بدانیم عواملی وجود دارند که در روند طبیعی خانواده اختلال ایجاد میکنند. خانواده در هنگام رویارویی با موقعیتهای فشارزا و دشوار، استرس را تجربه میکند و این استرس موجب ناراحتی، تنش یا ناامیدی اعضا ی خانواده میشود. موقعیتهای فشارزا سیستم خانواده را مختل میکند، مگر اینکه خانواده بتواند با وضعیت تازه سازگار شود. خانواده برای بازگشت به عملکرد عادی خود نیازمند تلاش برای حل مشکل است(بالارد، 1979نقل از آهالیآّباده،1381).
خانواده با دو نوع استرس مواجه است:
1-استرس عادی مانند: استرس ناشی از فرایند رشد و انتقال به دوران والد بودن، ازدواج فرزندان و دوره بازنشستگی.
2-استرسهای غیرعادی مانند جنگ، مهاجرت و از دست دادن یکی از اعضای خانواده و …(موسوی، 1379).
به طور طبیعی از دست دادن فرد یا افرادی در خانواده و در نتیجه ایجاد خلاء درآن، که یکی از ارکان بسیار مهم جامعه محسوب میشود، اختلالاتی را در وضعیت افراد ایجاد خواهد کرد که در صورت عدم توجه به آن خطرات و ضررهای جبران ناپذیری را به دنبال خواهد داشت.
امروزه شاهد عده قابل توجهی از زنانی هستیم که شوهران خود را از دست دادهاند و فاقد شوهر میباشند این میزان بر اساس آمار سال 1379 بالغ بر یک میلیون و پانصد هزار نفر است (مرکز آمار ایران، 1379).
بیوهگی در طول زندگی به عنوان یکی از حوادث بااحتمال بالا برای زنان75 ساله و بالاترمیباشد. برای مثال 65% زنان در این گروه سنی بیوه هستند(OPCS,1990).
فقدان شوهر به دلایل متعدد بروز میکند فوت، شهادت و طلاق معمولترین آنها میباشد. شرایط افراد متعاقب از دست دادن شوهر متفاوت است. بعضی امورات خود را انجام میدهند، ولی نه به خوشی آن ایامی که شوهر در خانه حضور داشته، و برخی دیگر به ازدواج مجدد تن میدهند (هرلاک، 1986).
به نظر محققین مرگ پدر در خانواده بیش از آنکه فرزندان را تحت تاثیر قرار دهد، مادر را دچار مشکل میکند .از آنجا که مرگ پدر، مادر را با تغییر موقعیت قبلی خود در خانواده مواجه میسازد و او را به اتخاذ نقشهای جدیدی وامیدارد، احتمال به ظهور رسیدن مشکلات و یا بیماریهای روانی در زندگی مادر افزایش مییابد.
زنان سرپرست خانواده و فاقد همسر با مشکل احساس تنهایی، انزوا، طردشدگی و عدم درک از سوی دیگران مواجهاند. فقدان حمایتهای اجتماعی مهمترین عامل جهت پیش بینی پیامدهای منفی وضعیت این زنان میباشد(خسروی،1374،به نقل از بلداجی،1387).
وضعیت زنانی که شوهران خود را از دست داده و ازدواج مجدد کردهاند و آنهایی که ازدواج مجدد نمیکنند از نظر روانی-اجتماعی متفاوت است. مطابق پژوهشهای انجام گرفته، بیشترین مشکلات روانشناختی همسران شاهد ازدواج مجدد نکرده، اختلالات بدنی شکل، اضطراب و تفکر پارانوییدی و در بین همسران شهدا که ازدواج مجدد کردهاند اختلالات وسواس، افسردگی و ترسهای مرضی است(احمدی، 1383).
به طور کلی افرادی که ازدواج کردهاند با خطر بسیار کمتری در زمینه ابتلاء به بیماریهای روانی روبرو هستند؛ در حالی که مطلقهها و زنان بیوه در معرض خطر جدی ابتلاء به بیماریهای روانی قرار دارند(کوکرین، به نقل از طهماسبی،1376).
مروری بر پژوهشهای انجام شده در ایران و جهان پیرامون وضعیت اجتماعی-اقتصادی، روحی و روانی زنان سرپرست خانواده نشان داده است که در خانوادههای زن سرپرست، مادر استرس بیشتر و رضایت کمتری را احساس میکند که میتواند به دلیل تحمل بار اضافی نقشها و روابط اجتماعی منفی باشد به گونهای که بیشتر دچار انزوا و سرخوردگی اجتماعی میشوند و همین شرایط باعث سرریز شدن احساسات و عواطف منفی در آنان شده که در نهایت سطح کیفیت زندگی آنان را کاهش داده است(بلداجی، 1387).
در حال حاضر یکی از نگرانیهای عمده سیاستمداران و متخصصین بهداشت عمومی مفهوم کیفیت زندگی است. خالدیان از قول شارن و شوماکر(1988) مینویسد: کیفیت زندگی به عنوان مفهومی چند بعدی که در برگیرنده سلامت کلی فرد شامل وضعیت روحی-روانی، اجتماعی و جسمانی وی است(خالدیان،1380؛ نقل ازرنجبر،1386).
میلر(2000)معتقد است که کیفیت زندگی به معنای احساس رضایت از موفقیتها و ارتباطات، تعلق خاطر، داشتن انرژی و لذت بردن از خوشیهای زندگی، احساس ارزنده بودن و استقلال و انطباق موثر داشتن، امید، احساس رفاه و ایفای نقشهایی است که برای فرد مهماند .لهمن و پوسترادو(199) معتقدند که در بررسی کیفیت زندگی باید دو جنبه عینی و ذهنی را مدنظر قرار داد. ابعاد ذهنی شامل سلامت، امنیت، وضعیت مالی، ارتباطات اجتماعی، ارتباطات خانوادگی، فعالیتهای روزمره و تفریح و همچنین رضایت کلی از زندگی میباشد. ابعاد عینی شامل تماسهای اجتماعی، ارتباطات خانوادگی، فعالیتهای روزمره و کفایت مالی است(مک داناد، به نقل از مقدم طالمی؛ 1383)
زیلر در سال(1974)در بررسی خود احساس سعادت را مستقیما با نیاز به احترام به خود در ارتباط میداند و معتقد است که احساس سعادت تا حد زیادی با ارزیابی فرد نسبت به برآورده شدن این نیاز تعیین میشود. عامل دیگر تعیین کنندهی احساس سعادت، به زندگی خانوادگی فرد بر میگردد. یعنی جنبهای از شادمانی و کیفیت زندگی افراد به ارزیابی که آنها از ارتباط با همسر دارند، برمیگردد. همچنین در مطالعه گلن و ویورد (1979)مشخص شد که ازدواج موفقیتآمیز میزان احساس سعادت و خوشحالی فرد را تاحدودی افزایش میدهد(ربانی خوراسگانی، 1385). به نظر میرسد که ارتباطات درون خانواده با کیفیت زندگی افراد در ارتباط باشد. از سوی دیگر به دلیل آنکه درهردو شکل ازخانوادههابه دلیل داشتن سبک زندگی متفاوت و چالش برانگیز،و بالتبع مشکلاتی که به همراه دارد، به نظر می رسدتفاوت در کیفیت زندگی این افراد امری طبیعی باشد. در نتیجه در این پژوهش در پی آن هستیم که دریابیم آیا کیفیت زندگی در بین زنان خانواده های شاهد که ازدواج مجدد داشتهاند با آن دسته از زنان این خانواده ها که ازدواج مجدد نداشتهاند متفاوت میباشد؟ به عبارت دیگرآیا ازدواج مجدد در کیفیت زندگی زنان بیوه شاهد تاثیرگذار میباشد یاخیر؟
ضرورت تحقیق
به طور طبیعی از دست دادن فرد یا افرادی در خانواده و در نتیجه ایجاد خلاء در آن، که یکی از ارکان کوچک و بسیار مهم جامعه محسوب میشود، اختلالاتی در وضعیت روانی افراد ایجاد خواهدکرد(اهالیآباده، 1381). مهمترین قشری که از این بابت دچار آسیب میگردند، زنان میباشند. این زنان به دلایل مختلف و گاهی علی رغم میل خود به ناچار سرپرستی خانواده را بر عهده میگیرند. یکی از این موارد شهادت همسر میباشد.
زنان سرپرست خانواده به علت تعدد و تعارضات نقش، آرامش روانی خود را از دست میدهند(گوهری، 1377). تجارب این گروه از زنان نشان میدهد که آنها خود را متفاوت ازدیگران میبینند و احساس حقارت و درماندگی، تنهایی و دلتنگی دارند(منک و واگنر، 1997).
علیا(1380) نشان داد زنان سرپرست خانواده نسبت به زنان غیرسرپرست خانواده میزان استرس زیادی در مسائل اقتصادی، اجتماعی، حقوقی، جسمی، روحی و خانوادگی متحمل میشوند که مهمترین عوامل، مسائل جسمی-روحی آنان است. که در نتیجه زنان سرپرست خانواده از کیفیت زندگی پایینی برخوردارند. از طرف دیگر ممکن است که عدهای دیگردر برابر ناملایمات زندگی توان مقاومت نداشته و به ازدواج مجدد روی آورند. در هر دو صورت خانوادهها ی بازسازی شده(خانوادههای تک والدی و ازدواج مجددکرده) دارای مشکلات و پیامدهایی است، که بر اعضای خانواده از جمله مادران تأثیر میگذارد.
پژوهشها نشان میدهد که یک ازدواج رضایت بخش برای سلامت جسمی هر دو همسر بسیار مفید است(بورمن و مارگولین، 1992). در مقایسه با افرادی که طلاق گرفته یا هرگز ازدواج نکردهاند، افراد متاهل و بالاخص افرادی که دارای ازدواج رضایت بخش دو جانبهای هستند، عمر طولانیتری داشته و نسبت بیماریها و امراض در آنها کمتر است(هو و گلدمن، 1990).
همچنین ازدواجهای ناموفق اثرات زیانبار جسمی و مستقیمی دارند که سلامتی را به خطر میاندازد، برای مثال اختلافات خانوادگی رابطه
نزدیکی با ضعف سیستم ایمنی بدن دارد، که خطر ابتلاء به بیماری را افزایش میدهد(هالفورد، 2000(
با توجه به اهمیت ازدواج، و تأثیر آن بر سلامت روانی-جسمانی که یکی از ابعاد مهم کیفیت زندگی میباشد، به نظر میرسد که کیفیت ازدواج و رابطه با همسر با کیفیت زندگی در ارتباط متقابل میباشد. زیرا کیفیت زندگی دارای ابعاد مختلفی از جمله ابعاد جسمانی، روانی، اجتماعی، ارتباط با دیگران که شامل همسر، فرزندان، همسایگان و… میباشد. یک ازدواج موفق با تأثیر گذاشتن بر بعد ارتباط با دیگران میتواند کیفیت زندگی را تحت تاثیر قرار دهد.
در این تحقیق برآن هستیم که دریابیم ازدواج مجدد میتواند بر کیفیت زندگی همسران تاثیر بگذارد؟ نتایج چنین تحقیقی میتواند به عنوان رهنمودهایی در جهت تصحیح نگرشهای منفی در مورد ازدواج مجدد باشد.
اهداف پژوهش
اهداف کلی
مقایسه کیفیت زندگی زنان ازدواج مجدد کرده و ازدواج نکرده شاهد
اهداف جزئی
مقایسه عملکرد جسمانی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد
مقایسه کارکردنقشجسمی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد
مقایسه دردبدنی زنان ازدواج مجدد کرده و ازدواج نکرده شاهد
مقایسه سلامت عمومی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد
مقایسه سرزندگی زنان ازدواج مجدد کرده و ازدواج نکرده شاهد
مقایسه عملکرد اجتماعی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد
مقایسه کارکرد نقشهیجانی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد
مقایسه سلامت روانی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد
فرضیات پژوهش
فرضیه اصلی
کیفیت زندگی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد متفاوت است.
فرضیههای فرعی
عملکرد جسمانی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد متفاوت است.
کارکرد نقشجسمی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد متفاوت است.
درد بدنی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد متفاوت است.
سلامت عمومی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد متفاوت است.
سرزندگی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد متفاوت است.
عملکرد اجتماعی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد متفاوت است.
کارکردد نقشهیجانی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد متفاوت است.
سلامت روانی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد متفاوت است.
تعریف نظری و عملیاتی متغیرها
تعریف نظری کیفیت زندگی
احساس رفاه فردی که از رضایت یا عدم رضایت وی از ابعاد مهم زندگی فرد منشأ میگیرد و این ابعاد شامل سلامت، عملکرد اقتصادی، اجتماعی، روانی، مذهبی، خانوادگی و رفاهی است( مقدم طالمی به نقل از فرانز، 1383).
زنان ازدواج مجددکرده: منظور زنانی که همسران خود را در جنگ از دست دادهاند و با وجود داشتن فرزند ازدواج کردهاند .
زنان ازدواج نکرده: منظور زنانی که همسران خود را در جنگ از دست دادهاند و با وجود داشتن فرزند ازدواج نکردهاند .
تعریف عملیاتی کیفیت زندگی
کیفیت زندگی: منظور نمرهای است که هر آزمودنی ازپرسشنامه کیفیت زندگی36 SF- به دست میآورد.
:
فارابی به اعتقاد اکثر دانشمندان مسلمان، مبدع فلسفه اسلامی است(داوری اردکانی،1377). وی اگرچه شاگرد افلاطون و ارسطو است و به خوبی آرا و اندیشه های آنها را شناخته، شرح نموده و حتی به هم نزدیک کرده است ولیکن به هیچ روی مقلد صرف فلسفه یونان نیست بلکه با دید نظام ساز خود، اقدام به ابداع و تدوین نظام فلسفه اسلامی می نماید. اندیشه بلند او در علوم، تدوین نظریه مدینه فاضله، ارایه نظریه فیض در فلسفه و مهارت در تمام علوم نظری و عملی عصر خویش از وی یک فیلسوف و اندیشمند تمام عیار می سازد، به گونه ای که لقب معلم ثانی بعد از ارسطو به حق شایسته اوست(میرزا محمدی،1383).
فارابی، به استثنای رساله درباره عقل، هیچ مقاله و اثر مستقلی در علم النفس فلسفی و فلسفه ذهن از خود به جای نگذاشته است. دیدگاه وی در این مسائل بیشتر در آثار مابعدالطبیعی و سیاسی وی مطرح شده است. مفصل ترین بیان در باب نظریات وی در مورد نفس آدمی کتاب «مبانی آراء اهل مدینه فاضله» است(فارابی،1379).
دیدگاه فارابی در مورد قوا و مراتبی که شناخت عقلانی را تشکیل می دهند درباره نفس، از عقلی که «واجد همه اشیاء» می شود و عقلی که «همه اشیاء را می آفریند» با اصطلاحات عقل بالقوه و عقل فعال نام برده شده است. عقل بالقوه به عنوان قوه ای در نفس یک شخص معرفی شده است؛ ولی عقل فعال جوهر مجرد ازلی و ثابتی است که به عنوان علت محرک و مؤثر عقل انسان عمل نموده و امکان انتزاع تصورات کلی از صور حسی خیالی را میسر می سازد. علاوه بر عقل بالقوه و عقل فعال، این سنت فلسفی مراتب مختلف دیگری را میان قوه و فعلیت در عقل انسان معرفی نموده و هر کدام را با اصطلاح خاصی نام برده است. در علم النفس فارابی، اصطلاح «عقل» دارای چهار معنای متفاوت است: 1- عقل بالقوه، 2- عقل بالفعل، 3- عقل بالمستفاد، 4- عقل فعال(فارابی،1379).
در دوره معاصر دو نگاه به عقل مشاهده می شود عقلانیت ابزاری در اثر غلبه آمپریسم و حس گرایی، مبادی غیر حسی دانش تجربی را انکار کرد و روش های استقرایی را جایگزین روش های قیاسی نمود و پس از آن به نقش گزاره های غیر حسی در دانش تجربی واقف شد و ارزش معرفتی و جهان شناختی این گزاره ها را انکار کرد.به نظر هابرماس کنش های افراد درگیر در کنش ارتباطی، نه از طریق حسابگری خودخواهانه موفقیت، بلکه از طریق کنش های تفاهم آمیز هماهنگ می شود. به نظر هابر ماس عقل ارتباطی بارزترین و فراگیر ترین پدیده بشری است. همین کنش است که بنیاد زندگی اجتماعی و فرهنگی همه علوم انسانی را تشکیل می دهد(هابر ماس،1380).
مخالفت با نسبیت گرایی افراطی و تأکید بر ویژگی جهان‌شمولی عقل از دیگر مضمون‌های مشترک عقل ابزاری و عقل ارتباطی به شمار می‌رود. این نظریات در عین حال که ویژگی‌های خاص اجتماعی و حتی فردی و شخصی انسان‌ها و جوامع را می‌پذیرند، بر همسانی، تعامل و تناسب میان انسان‌ها و اجتماعات و حتی زبان‌های مختلف تأکید می‌ورزند. به نظر عقل ابزاری افراد و جوامع انسانی در عین حال که در صورت کثرت دارند، دارای بنیادهای حداقل و مشترکی به صورت ثابت و عام نیز هستند؛ بنیادهایی که مبنای فهم و مفاهمه و ارتباطات و تبادلات را تشکیل میدهند. این نظریه عقل را اساس فهم و مفاهمه به‌شمار آورده و معتقد است که چون اصول و بنیادهای نخستین عقل ثابت و عام‌اند، این مفاهمه و تبادل یافته‌ها و برداشت‌ها ممکن و قابل ارزیابی است. هابرماس به عنوان بیان کننده عقل ارتباطی نیز با پذیرش هماهنگی دانش و شناخت به لحاظ اجتماعی و اینکه در هر لحظه تجربۀ تاریخی ما آنها را مشروط میسازد، بر ویژگی عام و جهان‌شمول عقل تأکید میکند. وی در عین حال که زمینه‌مند بودن عقل را می‌پذیرد، ولی برخلاف پست مدرنیست‌ها معتقد است که معیارهای خود عقل مستقل از زمینۀ خاص آن است(هابرماس،1380).
تحقیقات بسیاری در زمینه عقل و انواع و ملازمات عقل انجام گرفته است برخی از تحقیقات مانند محقق داماد (1388) در تحقیقی تحت عنوان نظریه عقل در فلسفه فارابی نظریه عقل فارابی را اینگونه بیان می کند نظریه فیلسوف مسلمان یعنی فارابی در خصوص عقل به مبانی روانشناختی مابعدطبیعی آن مربوط می شود، مهاجرنیا (1390)در تحقیقی تحت عنوان شناخت عقلی در نظرفارابی نظریه عقل فارابی را چنین عنوان می کند عقل منبع شناخت حسی از محسوسات است زیرا صور محسوسات در حس منقش می گردد و ایجاد معرفت می کند.خادمی (1385)در تحقیقی تحت عنوان چگونگی پیدایش کثیر از واحد از دیدگاه فارابی فیض را باقیود متعدد سلبی تبیین می کند و اولین مصادیق را عقل نخستین معرفی می کند.اما تحقیقی که بتوان به درستی روشهای عقلی مناسب را مقایسه و وجوه افتراق و اشتراک آنها را مطرح کند شاید کمتر وجود دارد که باعث شده محقق در پی آن برآید تا تحقیق حاضر را ارایه دهد و با توجه به نظریات عقلی حاضر دلالت های تربیتی را نیز استخراج کند. به این گونه که با معرفی مفهوم عقل ابزاری و عقل ارتباطی و در نتیجه استخراج افتراقات و اشتراکات و در آخر استنتاج دلالت های تربیتی به ما کمک می کند تا به شناخت مناسب از نظریات عقلی جدید دست یابیم. با توجه به این هدف سعی برآن داریم تا به این سوال پاسخ دهیم که مفهوم عقل ابزاری و ارتباطی به چه معناست عقل از دیدگاه فارابی در کدام یک از حوزه های عقل ابزاری و عقل ارتباطی قرار می گیرد و وجوه افتراق و اشتراک آن کدامند و چه دلالت های تربیتی را می توان با توجه به این نظریات مرتبط با عقل استخراج کرد؟
1-2- اهمیت و ضرورت پژوهش:
1-2-1- اهمیت و ضرورت نظری
- توسعه شناخت از نظریات عقل ابزاری و عقل ارتباطی
- توسعه شناخت از جایگاه نظریه عقل فارابی و نسبت آن با نظریات عقل جدید
-
-
1-2-2- اهمیت و ضرورت کاربردی
1.کمک به دانشجویان رشته های مرتبط (علوم تربیتی، فلسفه،الهیات) با نظریه عقل فارابی
2.کمک به اساتید رشته های مرتبط (علوم تربیتی، فلسفه، الهیات)برای تدریس درس فلسفه اسلامی در خصوص نظریه عقل فارابی.
1-3- گزاره های پژوهش
1-3-1- هدف کلی و اهداف جزئی پژوهش :
هدف کلی این پژوهش مقایسه نظریه عقل فارابی با نظریات عقل ابزاری و ارتباطی و دلالت های تربیتی آن می باشد .
- شناسایی مفهوم عقلانیت ابزاری و عقلانیت ارتباطی
- شناسایی عقل از دیدگاه فارابی
- شناسایی وجوه اشتراک و افتراق عقل فارابی با عقلانیت ابزاری و عقلانیت ارتباطی
- شناسایی دلالت های تربیتی عقل فارابی با توجه به عقل ابزاری و عقل ارتباطی
برای رسیدن به هدف کلی تحقیق ، اهداف جزئی زیر تدوین شده است:
1-3-2- فرضیه ها و سوالات پژوهش:
بر اساس هدف های جزئی، سوال های پژوهشی زیر تدوین گردیده است:
- مفهوم عقلانیت ابزاری و عقلانیت ارتباطی چیست؟
- مفهوم عقل از دیدگاه فارابی به چه معناست؟
- وجوه اشتراک و افتراق عقل فارابی با عقلانیت ابزاری و ارتباطی چیست؟
- دلالت های تربیتی عقل فارابی با توجه به عقل ابزاری و عقل ارتباطی چیست؟
1-4- تعریف مفاهیم تحقیق
تعریف مفهومی از یک پدیده بیانی است که آن پدیده را در موقعیت های مختلف تعریف می کند. تعریف مفهومی در همه جا کاربرد دارد و اکثرا باید آن را در نظریه های تربیتی و سابقه های علمی بررسی کنیم .
بررسی مقایسه ای (تطبیق) : شناخت یک پدیدار یا دیدگاه در پرتو مقایسه به عبارت دیگر توصیف و تبیین مواضع وفاق و خلاف(قراملکی،1385؛294).
عقل: معناى اصلى عقل در لغت عرب، منع، نهى، امساک، حبس و جلوگیری است(غزالی،1412) معانى دیگر عقل نیز از همین معنا اخذ شده،با آن مناسبت دارد. مثلا که به وسیلهاى که شتر را با آن مىبندند «عقال» گفته مىشود، چون شتر را از حرکت بازمىدارد. به عقل انسان نیز عقل گفته مىشود چون او را از جهل و کردار زشت باز مىدارد. خلیل نحوى مىگوید:«عقل نقیض جهل است (دیلمی،1398). فارس بن زکریا نیز وجه تسمیه عقل را این مىداند که انسان را از گفتار و کردار زشت بازمىدارد. جرجانى هم معتقد است عقل صاحبش را از انحراف به راه کج منع مىکند) ابن سینا،1403). مىبینیم که لغت شناسان،گذشته از بیان معناى اصلى عقل که منع است،به ابعاد یا کارکردهاى مهم عقل یعنى دو جنبه معرفتى و ارزشى عقل نیز اشاره کردهاند.
عقل ابزاری:جهت گیری اصلی عقلانیت ابزاری تسلط آدمی بر طبیعت است. فرانسیس بیکن با رویکرد به این معنا در کتاب نو ارغنون گفت که دانایی توانایی است. ماکس وبر رفتارهای انسان غربی را که متاثر از غلبه عقلانیت ابزاری است، کنش های عقلانی معطوف به هدف می داند، یعنی رفتارهای که متوجه هدف های دنیوی قابل دسترس است.تکنولوژی، صنعت و بروکراسی ازآثار و نتایج غلبه این معنای عقلانیت شمرده شده است(جهانگیری،1369).
عقل ارتباطی: عقلانیت ارتباطی به ارتباط رها از سلطه و آزاد و باز می انجامد. عقلانیت در اینجا مستلزم رهاسازی و رفع محدودیت های ارتباط است.هابرماس مشروع سازی و ایدئولوژی را دو عامل اصلی تحریف ارتباط می داند(بشیریه،1372).
نظریه عقل فارابی: به نظر فارابی، استعدادی که تمام آدمیان از ابتدا در آن شریکند عقل بالقوه نامیده می شود، زیرا درک عقلانی بالفعل جوهری غیر مادی نیست بلکه نوعی قوه در ماده است نظیر مابقی نفس سافل. بنابراین در می یابیم که، بنظر او، عقل بالقوه نوعی نفس یا نیروی نفس یا چیزی همانند آن است(فارابی،1384).
comparative investigation
